Iruñeko euskararen ezaugarri batzuk

"Iruñeko euskarazko lekukotasunik ia batere ez zaigu geratu iruindarrek eurek idatzirik.
XVI. mendeko Juan Amendux eta XVII.eko Juan Beriain dira, itxura guztien arabera, bertako euskara erabiliz idatzi zuten bakarrak. Amendux jaunaren lerro batzuk soilik heldu zaizkigu; Beriain jaunak, berriz, meza entzuteko liburu bat eta dotrina bat utzi zizkigun.
Bi hauen testuez gain, Iruñeko toponimian eta hondarreko euskaran gorde zaizkigun hitzak ere jaso ahal izan ditugu. Iturri hauei esker, hiriburuko euskara jatorriz nolakoa zen ikus daiteke modu adierazgarrian.
Iruñea Nafarroa Garaiko erdialdean dago eta kokapen horrek, bestelako informaziorik gabe, aurkituko dugunaren berri ematen digu: Euskal Herriaren erdialdeko hizkera bat aurkituko dugu, egituraz eta ezaugarri gramatikalez "oso nafarra" izango dena. Hiztegiz euskara batuaren antzekoa dela ikusiko dugu, ekialdeko ukitu handiarekin.
Iruñeak horrela, hiztegiari dagokionez nagusiki erdialdekoak eta ekialdekoak diren formak hartzen ditu. Erdialdeko batzuk: aingeru, atze, aurre, bekatu, ekarri, entzun, eraman, eskui (eskuina), erran, etorri, ikusi, jaitzi (jaitsi), ortos (trumoia), urruti... Ekialdeko batzuk: aingiru (aingerua), aitzina (aurrera), baru (baraua), borz (bost), egun (gaur), eiera (errota), emazte (emakumea), erte (arte, tarte), gibel (atze), guti (gutxi), igan (igo), ior-nior (inor), sandu (santua), jautsi (jaitsi). Mendebaldekoak ez dira asko: anbat (hainbat), bota, emon (eman)...
Hitz hasieran j/x edo i/x txandaketa duen hitz bat bera ere ez zaigu azaldu. Ezta x-z hasten denik ere. J/i txandaketa duten batzuk azaldu dira: jai/iai, jaio/iaio, jakin/iakin, jaun/iaun, joan/ioan eta juramentu/iuramentu (zina, biraoa). Asko dira jotaz hasten diren hitzak, j/i txandaketari muzin eginez: jaiki, jautsi-jaitzi (jaitsi), jan, jantzi, jarri, jauregi, jende, jo, josi, juan (joan) eta justizia.
Esan beharrik ez dago Nafarroa Garaian ohikoak diren hitzak ere ageri zaizkigula Iruñean, hala nola: apez (apaiza), arrazio (arrazoia), beiti (behea), bertze, butzu (putzua), deus (ezer), galdegin (galdetu), goiti (goia), guzi (guzti), iduki (eduki), irur-iru (hiru), laur-lau, mintzatu, oatze (ohea), ongi, orai (orain), ugalde-ugalte (ibaia)...".

Aitor Arana

Nafarroako euskalkiak. Iruñeko aldaera

Donostia 2006